वास्तुपुरुष

भरलेल्या आभाळानं पहाटेचा उसासा रोखून धरला होता. कोपऱ्यांना गुडघ्याशी मुडपून दोन्ही हाताच्या आवळलेल्या मुठी हनुवटीशी एकत्र ठेवत एक थोराड वयाचा गृहस्थ मोठ्या पुलाच्या कठड्यावर बसून होता. त्याचे जीर्ण पाय अर्धेअधिक ओले झाले होते. त्याच्या अनोळखी पण परिचित असलेल्या चेहऱ्यावरची सुरकुती उमलवणारी हास्याची लकेर कसल्यातरी दीर्घ अशा श्रमसाफल्याची साक्ष देत होती. त्याच्या विरुध्द दिशेला वर्तमानपत्र चाळीत मी उगाच बसून होतो. 

"कृष्णेची सोबत नाही सोडवत. १०० वर्षांपूर्वीपासून असणार नातं संपताना जीवाला कस असह्य करुन सोडत. चिंतामणी चिंता वाहतो खरा, त्यानं करुन घेतलेली चरणसेवा त्याच्या चरणीच अर्पण करावी आणि कृष्णाप्रवाहात विलीन होऊन कृष्णा बनून जाव." त्याचा तो आवंढा गिळणारा आवाज थरथरत होता. 

न राहवून मी उठून जवळ गेलो आणि विचारलं " बाबा काही हवयं का तुम्हाला, तुम्ही कुठले, तुमच नाव काय?" 

त्यानं स्मित करत आभाळाकडे पाहील. एरवी डोळे दिपवणारा सूर्याचा तेजस्वी गोळा आज पांढऱ्याफकट आभाळात उघड्या डोळ्यांनीदेखील सुस्पष्ट दिसत होता.

"त्या समोर दिसणाऱ्या भास्कराला कधी विचारलस की तुला काय हवय? त्या कृष्णेच्या प्रवाहाला कधी विचारल आहेस तु कुठला? त्या तीरावरील काळ्या पाषाणावरच्या असंख्य पींडींना कधी विचारलस तुमची नावं काय? नाही ना. तुझे प्रश्न ही तितकेच निरर्थक आहेत बाळा"  त्याने माझ्यावरची दृष्टी गणपतीच्या मंदीराकडे वळवली आणि तो सांगू लागला, "मला जरी त्या विलायतेतून आलेल्या लोकांनी घडवल असल तरी खर प्रेम दिलं ते इथल्या माणसांनी. कृष्णेजवळ कित्येकांनी आपली मनं मोकळी केली इथं बसून. काहींनी हितगुजं सांगितली, काहींनी पापकबुली देत पुण्याच्या हिशोबाच्या जाहीराती मांडल्या, काही वाट्याला आलेल्या दुःखाला विसरणारी बघीतली आणि काही फोडणी देत ते दु:ख दामदुप्पट करणारीही बघीतली. समाधानी असणाऱ्यांपेक्षा अगदी उतारवयातही सुखाच्या अपेक्षांच गबाळ डोक्यावर घेऊन फिरणारी आजही पाहातोय. दुतर्फा गर्दी पाहीली, आंदोलने पाहीली, स्वातंत्र्य पाहील, सण उत्सवांनी भरुन गेलेली विराटनगरी अन् कृष्णेच्या पाण्यात दिव्यांनी उजळून गेलेली त्रिपुरारी पाहीली, पूर पाहीला, कृष्णेची पवित्रता त्या पूरानं अनुभवता आली. असो या दक्षिणकाशीची सेवा करण्याच पुण्य या बापड्याच्या नशीबी आल ते महत्भाग्याचं. या दोन्ही तीराचा सांधा बांधताना आता फार थकायला होत. मनाची इच्छा असली तरी शरीर साथ देत नाही आता." 

एक दीर्घ सुस्कारा देत तो शांत झाला. पुन्हा माझ्या दिशेने नजर फिरवत तो म्हणाला,"फार उशीर झालाय आता, मला निघायला हवं. तो कालपुरुष केव्हाही येईल. जुन्या सिद्धतेला आठवणीचे अनुस्वार देण्यासाठी आणि नव्या अस्मितेच्या जन्माचे स्वागत करण्यासाठी. मी निघतो"

पाठमोरा होऊन तो झपझप चालू लागला. दिसेनासा झाला. मी मात्र स्तब्ध, सारंच स्वप्नवत. त्यानंतर मी खूप वेळ त्याला शोधण्याचा प्रयत्न केला. तो पुन्हा मला भेटेल? या मोठ्या पुलाचा 'वास्तुपुरुष'.

sushब्द...🌼🌼

भाग ४- अरविंदा

करणी

       पहाटेे चार वाजले असतील. अचानक किंचाळण्याचा आवाज आला. गणा आणि मी खडबडून जागे होत आवाजाच्या दिशेने पळालो. माडीवरच्या खोलीत पायात डोक खुपसून बसलेल्या अरुणेच्या पाठीमागं आजी कानावर हात ठेवत डसाडसा रडत होती. मी पळत आजीकडं गेलो 

"काय झालं गं आजे?"

आजी रडक्या आवाजात बोलू लागली,"आर्, कुणी किली कसाबकरणी, वाटोळ् वाटोळ् हुईलं त्यजं"

"आगं पण झालं काय, सांगशिल का नायं" 

"बघ बघ, कशी दशा किली पोरीची, गरीब लेकरानंं काय बिगडावलं हुतं रं, ती आशी हेंगाडी करुन ठिवली, आईविना पोरं ती" हातातले अरुणेचे केस पुढं करत आजी कण्हू लागली. तिच्या केसांच्या अंबाड्याचा वेढा लचका तोडल्यासारखा कापला होता. मी अरुणेचे केस निरखून बघितले. तिचे खुरपटलेले बारीकमोठे केस पहावत नव्हते. ती तशीच बारीक आवाजात हुंदके देत रडत होती. 

              अरुणा तळहाताएवढी असताना आई देवाघरी गेली. तसा तिचा आणि माझा सांभाळ आजीनंच केला. आजी आता थकली होती. तिला होत नव्हतं तरी आम्हा दोघांसाठी घास तोडत जगत होती. मी अरुणेला समजावायला गेलो तशी ती माझ्या गळ्यात पडून आणखी रडली. 

           इकडे अरुणा शांत होते न होते तोच माळीतून धडाधड आवाज आला. 

"दादू माळीत जा. काय झाल बघं. मांजार उलाथलं आसनं तिकडं" आजी म्हणाली.

मी धावत जाऊन माळाच्या शिड्या चढून वर आलो. कोपऱ्यात रचलेल्या पोत्याच्या सगळ्या उतरंड्या ढासळल्या होत्या. फुटक्या गाडग्यांचे तुकडे चौफेर झाले होते. धान्यधुन्य, खतं, साठवणीचं सटरफटर चहूकडे उधळलं होतं. मांजर नाही की घुस नाही आणि उतरंडी कशा ढासळल्या? रांजणं कशी कलंडली? मला कशाचा काहीच पत्ता लागेना. तोवर गणा, आजी, अरुणा सारेच वरती आले. आजी कळवळली," आर् देवा, आता ही काय आनिक?" 

"गणा आर् बघतोस काय? कर गोळा सगळं" 

       आतापर्यंत घडलेली करणी वाड्यापुरतीच मर्यादित होती. तिची बाहेर वाच्छता नव्हती. त्याचदिवशी दुपारी अचानक पुन्हा उतरंडीच्या एकावर एक रचलेल्या पोत्यातलं मधलच पोत पेटलं. जळलेल्या ज्वारीचा करपा वास आणि धूर घरभर पसरु लागला. धूर बघून गावातील लोक पळत येऊ लागले. पाणी मारुन पोत विझवू लागले.  पोत विझवून झालही नसेल तोच तिकडं आप्पांच्या खोलीतल्या कापडं भरून ठेवलेल्या बंद ट्रंकेतून भसभस धूर निघू लागला. सारे भारी कपडे पेटले. कोरीकरकरीत धोतरं, जरीचे फेटे, खण, घडी न मोडलेली लुगडीं...आणि सगळं विझायच्या आत जळूनही गेलं.

           मधलच पोत कस पेटलं? ट्रंकेला आग कशी लागली? हा काय चमत्कार? गावात चर्चेला तोंड फुटलं.  

         दिवस बराच सरला. वाड्यात रोजचे व्यवहार घडले नाहीत. गोठ्यातल्या दावणीच्या गाई वैरणीवाचून धारेच्या राहिल्या. चूल पेटली नाही. केर काढला नाही. सारी मंडळी हवालदिल होऊन गेली. जळके कपडे, धान्य, गाडग्याची खापरे याचा खच झाला होता. आप्पा नसताना घरावर मोठा कठीण प्रसंग आला होता. अशावेळी सहानुभूती दाखवणं हे गावकऱ्यांच एक आवश्यक कर्तव्य होतं. रानामाळातून येत लोक वाड्याभोवती जमा झाले.

जी ती आईबाई येई, अरुणेचं भुंड डोक बघून हळहळे,"अगं आई आई! पोरीचं पार रुपाचं बेरुप झाल गं. कुणी मांत्र्यानं करणी केली काय वं"

जो तो दादानाना येई, जळकी कापडं, धान्य, खापरं बघून चुकचुके,"अरारा समदा इस्कूट झाला की वं, च्या मायला, आप्पा नसताना डाव धरुन करणी केल्याली दिसतीया"

           रात्रीच्या सुमारास आप्पा काखेत धोकटी अडकवून परगावाहून माघारी आले. आजीनं रडरडून सगळी तपशीलवार हकीगत आप्पांना सांगितली. वाड्यात झालेला सत्यानाश दाखवला. आप्पा धोकटी खुटीला अडकवून शांतपणे आजीला म्हणाले,"बरं हं आवर. पसारा का पडलाय घरात? दिस सरला तरीबी चूल पिटली नाय. उठ रं गणा. का बसलाया टकुर धरुन, गया सोड. वैराण घालून पाणी पाज जा. पोरखेळ सगळा. दादू आर् आवरा पसारा." 

           आप्पांच्या बोलण्यानं सगळेच धीरावले. जळकी पोती, खापऱ्या सगळं गोळा झालं. चूल पेटली, धार निघाली. सगळे जेवायला बसले. आप्पांनी भाकरीचा तुकडा तोंडात घातला आणि ते संतापले,"भाकरी पीठाच्या केल्यात का राखंच्या?" पण आप्पांखेरीज सगळ्यांना भाकरीची चव वेगळी लागली नाही. तेव्हा माझा ताटातला तुकडा मोडून तोंडात घातला. थू थू थू त्यालाही तिच चव.

          जेवण न करताच आप्पा जागचे उठले तोच वाड्याच्या अंगणात एक बचकेसारखा दगड येऊन दाणकन पडला. त्याच्या मागोमाग भिरीरी दगड येऊ लागले. दारावर भिंतीवर धाड धाड आदळू लागले. अंगणात बांधलेलं वासरु एका दगडासरशी पटकन खाली पडलं. पाय झाडू लागलं. आडोशाला ठेवलेल्या हंड्यावर एक धबका बसला. ठणकन् आवाज झाला. तशी आजी आमच्या दोघांना कवटाळत थरथर कापू लागली.

        सलग दोन तीन दिवस करणीचं चक्र घाना घालू लागलं. आप्पांनी गावात, वाड्यांत, पंचक्रोशीत सगळीकडं शोधाशोध केली. करणीची शहानिशा करत गावोगाव तपास केला. पोलिस केले, मांत्रिक केला, गुरव केला पण काही उपयोग झाला नाही. चौथ्या दिवशी दाढी मिशा वाढलेला एक धुरकट बुवा पीठ मागायला दारात आला. टोपलीत पीठ पडलं तरी इकडं तिकडं रखारखा बघत राहिला. वाड्याच्या कान्याकोपऱ्यातल्या जाळ्याजुळ्यांसकट सगळ्या वस्तू न्याहाळू लागला. झोपाळ्यावर बसलेल्या आप्पांना त्याच्या वागण्याचा धरगोळ कळला नाही. बराचं वेळ उभा राहिल्यावर तो आप्पांना म्हणाला. 

"घराला धनाची आस हाय, राखचा घास उलटायचा नसनं तर इलत्या आमवसेला रातच्याला कोंबडं घिऊन लिंब्याव एकांती भेट."

एवढच सांगून तो निघून गेला. आप्पा बुचकळ्यात पडले. काय हा विलक्षण माणूस? याला कस कळलं राखेचं? धनाची काय भानगड आहे? आनं कोंबडं कशापायी? यात काय फसवाफसवी डावसावं तर नसावा? तशीपण सगळी शोधाशोध झालीच आहे, कशानच गुण येईना. बघू तरी जाऊन.

              दुसऱ्या दिवशी पहाटे दत्ता अचानक सुट्टी काढून गावाला आला. मुंबईत त्याला नुकतीच नवी नोकरी मिळाली होती. त्यानं पत्रानं काहीएक न सांगता नोकरी लागल्याच कळवायला तो स्वत: घरी आला होता. त्याच्या त्या आनंदाच्या वार्तेनं वाड्यात दोन घटका सुखाच्या गेल्या.  हर्षभराच्या ऐन उन्मादात असलेल्या दत्ताला वाड्यातल्या करणीची करुण कहाणी ऐकवून कोणालाही त्याच्या आनंदावर विरजण घालायच नव्हतं. अरुणेनं डोक्याचे बोडके केसं टावेलानं घट्ट आवळून ताणून बांधले. दत्ताकडं बघत आप्पांनी चार घास डोळे मिचकावत बळेबळे खाल्ले. आजीनं कानाशी बोट मोडत कोट्यातली भीती तोंडावर न आणता दहावेळा दृष्ट काढल्या. गणा गणतीत नसल्यासारखा गोठ्यातच बसू लागला. मी मात्र घुम्यागत गप्प राहून हरएकवेळी त्याला टाळत राहीलो.

             घरातली माणसं तोंड मिटून गप्प बुजत राहीली पण लपेलं ती करणी कसली? रात्रीच्या अंधारात गोठ्यात राडा झाला. दगडाला लपेटलेल्या पेटत्या चुंबळी रपरप गोठ्यावर आदळू लागल्या. गया वासरं दावणीची सुटून सैरावैरा पळू लागली. वाळलेली वैरण ढणाढणा पेटली. बघता बघता आगीचा लोळ वाड्यापर्यंत पसरला. करणीचा फास आगीच्या दोरखंडानं आणखी घट्ट आवळू लागला. आप्पांनी बुवाकडं जायचं मनात पक्क केलं.

             

भाग ३- दत्ता

मळवटाचा तीळ

बारा तेरा वर्षे उलटल्यानंतरही गावातल्या सगळ्या गोष्टी अरविंदा मला अगदी जशाच्या तशा सांगायचा. मुंबईत काॅलेजात असल्यापासून त्याची पत्रे पंधरा दिवसाला हमखास यायची. त्यात गावातल्या पतीपासून सतीपर्यंतचा सगळा वृतांत असायचा. ती सगळी मी माझ्याजवळ जपून ठेवलीत. मीही त्याला होस्टेलच्या, काॅलेजच्या सगळ्या गमतीजमती पत्राने कळवायचो. बी काॅमच्या फस्ट इयरला असताना आमच्या होस्टेलमध्ये एक नवा सफाई कामगार रुजू झाला, माने आडनावाचा. काॅलेजमध्ये मिळणाऱ्या कमी वेतनामुळे आणि पोरांच्या नसत्या लफड्यांमुळे तसे कामगार महिन्यालाच बदलायचे. पण हा एक आमच्या लास्ट इयरपर्यंत टिकला. बोलीनं गावंढळ आणि अंगाखांद्यानं सडपातळ असला तरी तो मोठा करामती होता. पोरांच्या कलानं घेतलं की ती खूश राहतात हे त्याला ठाऊक होतं. पैशाच्या बाबतीत मिळेल तेवढ्यात तो समाधानी राहायचा. होस्टेलमध्ये सतत नवनवीन जादूचे प्रयोग करून थक्क करायचा.

          माने बैरागी आहे, त्याच्या उजव्या तळहातावर मधोमध हडळीच्या मळवटाचा लाल तीळ आहे, त्याला भुतं वश करायची शक्ती अवगत आहे. तो भुताला बोलवून जादूटोणा करतो त्याच्याबद्दल अशा काहीबाही अफवा होस्टेलमध्ये उठायचा. मलाही सुरुवातीला त्या खऱ्या वाटायच्या. पण असं मानेनं कधी स्वत:च्या तोंडानं सांगितलं नव्हतं.

        एकदा असेच आम्ही होस्टेलची तीनचार पोर आणि माने दोरखांबाच्या शेजारील कट्ट्यावर गप्पा मारत बसलो होतो. 

बोलता बोलता रव्यानं त्याला विचारलं,"माने, तुमचा उजवा हात दाखवा बरं."

"का बरं, ज्युतीषी करतुस व्हय रं?" माने म्हणाला.

"तस नाय पण मी धन्याशी पैज लावली होती, मानेंचा उजवा हात खोलून दाखवतो म्हणून."

"तुजा डावं दिसतुय मला, पैजचं ढोंग कशापायी? असा दाकीवला असता की मी."

"माने, मग दाखवा की, कुणाची वाट बघताय." धन्याचा उत्साह वाढला.

"ही घे बग. त्यात काये येवड."

त्याच्या उजव्या तळहाताच्या मधोमध असलेला लाल तीळ बघून सारी पोरं हबकली आणि आपआपल्या जागेवर सवरुन बसली. ते बघून माने हसून म्हणाला.

"का रं पोरानो, यवड काय झालं दचकाया? का रं धन्या?"

सगळे गप्प. तेवढ्यात मी विचारलं,

"माने पोरं म्हणतात ते हाडळीच्या मळवटाचं खरं आहे का हो?" 

तो माझ्याकडे बघत गूढ हसला.

"ऐकायचयं व्हय तुमास्नी, ऐका तर मग" अस म्हणत खांबाचा आधार घेत सांगण्याच्या पवित्र्यात बसला.

"त्यज आस झालं, हाळणीच्या हाळदिवीची पालखी दर वरसाला आसतीया. दिवीचा नवस फेडाया दर वक्ताला जायाच म्हणत हुतो पर यळच हुत नव्हता. मनाला वरीसभर हुरहुर. पर यक दिस ठरावलं काय बी करुन जायाचं आन दिवीची उटी भरून नवस फेडायचा. आमच्या गावापास्न हाळणीपावतर नुसत्या झाडाझुडुपाची पांदीची वाट आन बाजूनं जंगाल. जाताना दिस व्हता आन पालखीची गर्दीबी बराबर हुती. पर ययच्या वक्ताला मला उशीर झाला. त्या जंगलाच्या पांदीनं मी यत हुतो तवा पाक आंधारभुडूक. जत्रतं कंदील आन थोडं घासल्याट इकत घेतलं हुत, तवा त्यनं पावलापुढलं त्यवड दिसायच. पर पल्ला लामचा हुता तवा मी बी लगबग चालत हुतो. 

             चालता चालता शेराच्या दाटवाणात आलो. त्या दाटवाणात चार आठ पावलं आत शिरलो तवाच बायांच्या बांगड्यागत किणकिण आवाज झाला. म्हून माग फिरुन बघतुया तवा म्होरं यक पांढऱ्या साडीतली बाय. चांगली गुरीपान आन सडपातळ. कपाळ कुकाच्या मळवटानं भरल्याल. तवाच मी वळीखलं ही काम यगळचं हाय गड्या. ती म्हणली मला बी त्या आंगाला जायाचयं, वाट दावता का जरा. मीबी घाबरत तयार झालो. ती माज्याबरं चालायला लागली. एक दोन मैल चाललू पर दोघबी चिडीचिप. भूत पाणी वलंडायच नाय ह्य मला ठाव हुत. तवा जसा वडा आला तसा मी ह्या हातानं तिजा मळवट पुसला आन वड्याच्या पल्याड जोरात पळत सुटलो. मग रक्ताच्या गुठळीगत ती कुकू साकाळलंन् त्यजा ह्यो ठिपका झाला. त्योच ह्यो मळवटाचा तीळ." 

तळहाताकडे बघत तो त्या मळवटाच्या लाल तीळावरुन बोट फिरवू लागला.

          माने उठून गेल्यावर रव्या म्हणाला,"माने खर सांगतो का रे आपल्याला?" 

बराच वेळ शांत बसलेला दिग्या म्हणाला,"अरे तस आमच्या गावातला नाथा आम्हाला सांगायचा. असा ज्याला हाताच्या मधोमध तीळ असतो त्याला भुतं वश होतात."

"अरे पण तीळाचा आणि भुताचा काय संबंध?" मी विचारलं.

"असा मळवटाचा तीळ असला ना की ते भुत आपल्या ताब्यात राहातं. त्या हाडळीचा नवरा अजून जिवंत असेल. तो कुंकवाचा तीळ मानेनं कायमचा काढू नये म्हणून ती त्याच्याकडे गयावया करतं असेल. त्या हाडळीला अस वाटत रहातं की त्यानं तीळ पाण्यानं धुतला की तो कायमचा पुसून जाईल आणि तिचा हयात असलेला नवरा मरेल. मग आपण त्या भुताला ब्लॅक मेल करायचं. म्हणायचं माझं हे काम कर, ते काम कर नाहीतर तीळाला पाणी लावतो, असं केलं की भुत सांगेल ते ऐकत. " दिग्या त्याची 'भुत' विषयावरची पीएचडी झाल्यासारखं सांगू लागला. मीही समोर भूत बघितल्यासारखं त्याच्याकडं पाहू लागलो.

            पुढे लास्ट इयरला असताना एक दिवस साफसफाईसाठी माने माझ्या रुममध्ये आला. मी एका कोपऱ्यात भिंतींना लागून असलेल्या टेबलावर धुऊन झालेली कपडे इस्त्री करून चापूनचोपून ठेवत होतो. माझ्या कॉटवरची तशीच पडलेली कागदं, पत्रे, पेन, वह्या सगळ त्यानं पटपट आवरायला सुरुवात केली. माझ त्याचाकडं जास्त लक्ष नव्हतं. मी माझ्या इस्त्रीच्याच नादात होतो. बराच वेळ झाला तरी झटकाझटकी, आधळआपट असा काहीच आवाज येत नाही, म्हणून मी मागे वळून बघितलं तर तो खाली मान घालून हुंदके देत रडत होता. मला आश्र्चर्य वाटलं. मी त्याला काही विचारायच्या आतच तो जागचा उठत जिन्याच्या दिशेनं चालू लागला. त्याला दोन तीन हाका दिल्या तरी तो तसाच चालत राहीला. कॉटवर बघितलं तेव्हा कागदं, पत्रं, वह्या सगळं तसच पडलं होतं. पत्राचं एक पान ओल झालं होतं, अक्षरं फिसकटली होती. अश्रूंच्या पांढऱ्या ठिपक्याला अक्षरांच्या शाईच्या निळ्या कडा डवरुन ते पत्र अगदी भकास दिसत होतं. कोणाच होतं ते पत्र? मी वाचलं होतं की नव्हतं? याचा काहीच विचार न करता मी सारं आवरुन घेतलं.

              त्या घटनेनंतर माने होस्टेलमध्ये बुजल्यासारखा वागू लागला. गप्प गप्प राहू लागला.

          

भाग १- दत्ता

रिंगण

             आम्ही बांधाच्या उजव्या बाजूने निघालो. आमावस्येच्या रात्रीचं शिशीरातलं आभाळाचं गोड चांदणं आज तिखट दिसत होतं. बोचणारी थंडी हाड गोठवत होती. गव्हाच्या वावरातून अर्धवट कापलेल्या बाजकानांवर झपझप पावलं उचलत नव्हती. खचाखच ती पायात मोडत सलत होती. सोसाट्याचा वारा, त्या वाऱ्याने कंदीलाची बत्ती फरफरायची. अरविंदा ठेचकळला की त्याच्या खांद्यावरल्या कळशीत पाण्याचा 'चुळ्ळ' आवाज व्हायचा. ती कळशी आम्ही दोघं आळीपाळीनं घ्यायचो. बघता बघता आम्ही पिंपळ्याचा ओढा गाठला. तेवढ्यात ओढ्याच्या विरुद्ध बाजूने एक काळी आकृती खाली सरकताना दिसली. वाळक्या पाल्याचा चपचप आवाज झाला. आम्ही दचकून जागीच थांबलो. 

तशी काकानं कंदीलाची बत्ती वाढवून हाक दिली, "कोण ए रं?"

"दाजी, आवं मी हाय!" हाकेला साद आली.

            ओढ्यात घुमल्यामुळे तो आवाज मला परिचित वाटला नाही. काकानं कंदीलाची बत्ती कमी केली. बघता बघता ती काळी आकृती आमच्या समोर आली. ती आता काळी न राहता बत्तीच्या उजेडानं उमटू लागली. गणा होता तो, काकाचा घरगडी. थोड्या वेळापूर्वी काकानं काहीतरी काम सांगून त्याला रात्री भेटायला सांगितलं होतं.

"गणा, आरं व्हता कुठं?"

"चांगलं सावज शोधाया उशीर झाला, पर आणलय ती यकदम बढीया हाय." तो हसत सांगू लागला.

"बरं बरं आणखी उशीर नगं, ए पाय उचला रं दोघ बी, चल गणा" असं म्हणत काका सोगा हातात घेत चालू लागला, आम्हीही मागोमाग निघालो. गणा माझ्या मागून चालू लागला, त्याच्या पिशवीत कसलीतरी खडबड होत होती. काका, अरविंदा, मी आणि गणा चौघेच. 

            निलवर्णी रात्र आता काळवर्णी होऊ लागली. पश्चिमेला लिंब्या डोंगराच्या पायथ्यापर्यंत दुतर्फा गडद झाडी होती. काळोख गडद होऊ लागला तसा रातकिड्यांनी जोर धरला. रात्र बधिर झाली. आम्ही आता भरभर चालू लागलो. डोंगराचा चढ जाणवू लागला.  झाडांच्या गर्दीतून समोर वर पाहिले असता दिवसा तांबड्या वर्णाचा हिरव्या गर्द झाडीने मोहून टाकणारा लिंब्या काळाकभिन्न दिसत होता. जणू त्यानं मावळतीचा सूर्य आपल्या पोटात दडवून हे रात्रीच साम्राज्य उभ केल होत. ते राखायला तो स्वतः गस्त घालीत उभा होता. पायथ्यापासून पहिला कडा पार केल्यावर सपाटीला एक झोपडी दिसू लागली. त्याच्या डाव्या बाजूला लिंबाच्या झाडाखाली कंदील घेऊन एक इसम बसला होता. काकांच्या मागून आम्ही तिघेही त्याच्या समोर आलो. ब्रम्हानंदी टाळी लागल्याप्रमाणे तो तसाच बसून होता, त्याच्याच तंद्रीत. दोन्ही गुडघे मुडपून त्यावर हाताच्या दंडांचा भार देत तो पंजावर बसला होता. त्याच्या हातावर, दंडावर, कपाळावर काळ्या, लाल आणि पांढऱ्या रंगाच्या तीन समान रेघा होत्या. दाढीमिशांनी झाकलेला त्याचा अर्धवट चेहरा पांढऱ्या राखेनं माखला होता. एवढ्या थंडीतही त्याच्या अंगावर कमरेपासून गुडघ्यापर्यंतच्या धोतराखेरीज इतर काहीही नव्हतं. त्यानं डाव्या हाताच्या करंगळी आणि तर्जनीत धरलेली चिलीम तोंडाकडे नेली आणि डोळे मिटून एक लांबलचक झुरका घेतल्यासरशी चिलीम विस्तवाने फुलून गेली. पुढे कितीतरी वेळ तसाच शून्यात बघत कधी नाकातून कधी तोंडातून आळीपाळीने धूर काढू लागला. 

काकानं असह्य होऊन विचारलं,"यावं का व बुवा?", बुवा गप्पच. 

                आता मात्र हद्दच झाली. कोणच काही बोलत नव्हतं. शेवटी कंटाळून अरविंदानं खांद्यावरची कळशी एकदम खाली ठेवली. तसा त्याचा तोल गेला आणि कळशी कलंडली. अर्ध पाणी बुवाच्या पायाखाली गेल. त्यानं नजर अरविंदावर रोखली. चिलमीच्या धूरानं लाल झालेल्या त्याच्या डोळ्यातलं पाणी चमकल. तशी त्यान चिलीम भिरकावली आणि कंदिल घेऊन वाऱ्याच्या वेगानं झोपडीत  शिरला. 

"दादू, आरं तुला झेपत नव्हती तर दत्ताकडं द्यायाची हुती, आता समदा घोळ घालून ठिवलास." दबक्या आवाजात काकाचा पारा चढला. 

तेवढ्यात झोपडीतून आवाज आला." आप्पा, तुला एकल्याला बोलावला हुता मी, ही समदी इथ का म्हूण आणलीस? तुला इश्वास नसल तर नीघ आत्ताच्या आत्ता" बुवा चिडला होता,तो आमच्या तिघांना बघून.

"तस कायबी नाय बुवा, एक डाव घ्या समजून, पोरंच हायती ती", काका विनवणीच्या सुरात बोलला. 

मी त्याचा हा आर्जवीपणा आयुष्यात प्रथमच पाहिला. मी पाहिला होता तो गावात आपला वचक आणि दरारा मिरवणारा पण माझे सगळे लाड पुरवणारा काका आता इथं कुठच नव्हता. होती ती फक्त हपापलेल्या मनाची क्षूद्र आर्जव आणि त्या क्षूद्र मनानं धारण केलेलं काकाच ठेंगण शरीर. 

          काहीतरी अस्पष्ट पुटपुटत बुवा झोपडीतून बाहेर आला. त्यानं हातात आणलेल्या पीठान झोपडीभोवती गोल रिंगण आखलं. डोळे मिटून मंत्र म्हणत पात्रातलं द्रव्य हवेत झिडकारलं. त्या द्रव्याचा उग्र वास दरवळला.

"तू एकल्यानचं आत चलायच, बाकीच्यानी ह्या पीठालाबी शिवायच नाय." काकाला अस निक्षून सांगत तो तरातरा आत निघून गेला.

कंदील माझ्याकडे देत काका म्हणाला, "गणा ती कोंबडन् कळशी आण इकडं, आन तिघबी त्या लिंबाखाली जा, मी यस्तवर हालू नका." एका हातात कोंबड्याची पिशवी आणि दुसऱ्या हातात कळशी घेऊन काका झोपडीत शिरला. काकाची वाट बघत आम्ही लिंबाखाली बसून राहिलो. 

            बराच वेळ उलटून गेला, झोपडीच दार बंदच होेतं. काही कळायला मार्ग नव्हता. परवा रात्रीची ट्रेन पकडून काल पहाटेच मी काकाच्या गावी आलो होतो. त्यानंतर काल झालेल्या गोठ्यातल्या धिंगाण्यानं सलग दोन रात्री डोळ्याला डोळा नव्हता. ट्रेनच्या इंजिनाचा आवाज अजून माझ्या कानात एकसारखा घुमत होता. त्या लहरी बुवाबरोबर काका एकटाच आत होता. त्याच्या काळजीनं माझ मन थाऱ्यावर नव्हतं.

"अरविंदा, खूप वेळ झाला रे, आपण जाऊन बघूया का एकदा?" मी विचारलं, अरविंदानं काळजीचा सूर पारखला, तो मिश्कीलपणे हसत बोलू लागला.

"दत्ता तू काळजी करु नको, आप्पांना काही नाय व्हायचं." तसे आम्ही दोघंही समवयस्की. काका अरविंदाचा बाप असला तरी त्याचा ओढा माझ्याकडेच जास्त असायचा. माझं आणि काकाच नातं एकेरी होतं. लहानपणापासून मी त्याला कधी आवंजावं केलच नव्हतं. याचा अर्थ मला त्याचा आदर नव्हता असा मुळीच नाही. पण त्या एकेरीपणात मला लाभणाऱ्या काकाच्या प्रेमाचा आनंद अरविंदाच्या वाट्याला कसा येणार?

"बुवाचा आदेश हाय, पीठाचं रिंगाण मोडता न्हाय यायचं, तसबी आपलं दाजी खमक हायती, तुमी नगा उगी काळजी करु." हातातली तंबाखू मळत गणानं अरविंदाला साथ दिली. त्यानं मळलेली तंबाखू ओठाआड केली. 

"लाल्या हैबत्याची दादली शरात रावून चार बुक काय शिकली आली गावाला. दसऱ्याच्या वक्ताला सात मह्यन्याची बाळतिण हुती तवा आसाच रिंगणाला मोडता घातला तीनं, दोन महिनं कायबी झालं नाय, पर नव्व्या मह्यन्यात मेलंलं पोर निपाजलं." तपकिरी पिचकाऱ्या थुकत त्यान रिंगणाच्या गोष्टींचा धबाडकाच लावला. त्याच्या या गोष्टी ऐकण्यात मला काहीच रस नव्हता. हं हं करत मी फक्त त्या कानावर लादत होतो.

            आता वारा थांबला होता, झाडं स्तब्ध होती. राहून राहून मी तोच प्रश्न त्या दोघांना विचारत होतो. त्या दोघांचीही उत्तर बदलत नव्हती. मला त्या उरफाट्या बुवाचा राग आला. त्या रागाच्या सपाट्यात ताडकन उठून मी पीठाच्या रिंगणाच्या दिशेने चालू लागलो. तशी ती दोघंही  मला समजावित हाका मारु लागली. पण मला त्यातलं काहीच ऐकू येण्यासारखं नव्हतं कारण माझ्या कानात ट्रेनचं इंजिन थडथडत होतं, डोक्यात रात्रीच्या अर्धवट झोपेचा, करणीचा आणि बुवाच्या आडमूठेपणाचा राग सलत होता.

           मी रिंगणात पाय ठेवणार तोच बुवा बाहेर आला, काकाही मागोमाग आला. तो तसाच वर आभाळात बघत सरळ माझ्याच दिशेने येऊ लागला. त्यानं हातातला विस्तव रिंगणाच्या पीठात टाकला तसा क्षणात पीठानं पेट घेतला. सरसर करत सारं रिंगण पेटलं. गणानं हात जोरात खेचून मला मागे ओढलं. मी धडपडतच जमिनीवर कोसळलो. उचलायच्या आशेनं मी गणा आणि अरविंदाकडं बघितलं, दोघंही गलितगात्र होऊन त्या आगीकडे बघत होते. कसंबसं उठत मी त्यांच्या नजरेच्या दिशेनं पाहीलं. समोरच दृश्य पाहून मीही क्षणभर स्तब्ध झालो. आगीच्या पिवळ्या ज्वाळेपलीकडे बुवाच्या डोळ्यातली काळी बुबळ गायब होती. काकानं पाय बांधलेला काळा कोंबडा पिशवीतून बाहेर काढत बुवाच्या हातात दिला. त्यानं तो पायाच्या बाजूनं उलटा धरला तसा तो जोरजोरात केकाटू लागला. तेवढ्यात बुवानं कनवटीचा सतुर काढून हवेत धरत गोल फिरवला. पुढच्याच क्षणी तसाच तो खाली भिरकावत कोंबड्याची मान धडावेगळी केली. त्या फडफडणाऱ्या धडातलं रक्त चौफेर उधळलं, उडालेली मान रिंगणाच्या आगीत पडली. बुवाच्या पांढऱ्याफिट्ट डोळ्याच्या कडा रक्तानं लाल झाल्या. त्या विचित्र आणि भयानक प्रकारानं मी जागच्या जागी सुन्न झालो. एवढ्या थंडीतही सर्वांग भिजून गेलं. 

        पेटत्या रिंगणाच्या आगीत पडलेलं कोंबड्याचं मुंडक टचटच आवाज करित ठिणग्या उडवत होतं. इकडे ठिणग्या वाढू लागल्या, तिथे तडफडणाऱ्या दुबळ्या धडाची हालचाल मंदावतं गेली. बुवाच्या हाताला एक जोराचा झटका देत शेवटी ते स्थिरावलं, शांत झालं, अगदी कायमच. बुवा गुडघ्यावर खाली बसत डोळे मिटून मोठमोठ्याने मंत्र म्हणू लागला. त्याच्या विक्षिप्त मंत्राचे उच्चार डोंगरकपारीत घुमू लागले. त्याच दरदरून घामेजलेलं पीळदार शरीर आगीच्या पिवळ्या प्रकाशात चमकू लागलं. तसाच उठून माघारी फिरत, त्यानं हातातल धड काकाकडे भिरकावलं. ते फरफटत जाऊन काकाच्या पायात पडलं.

"आप्पा, ही घे. तुझ्या वाड्यामागच्या आंब्याखाली पूर. बाकी समद तुला ठाव हायच." बुवानं आज्ञा केली. पायातलं धड पिशवीत भरत काकानं मान हलवली.

           तो झोपडीच्या दिशेने चालू लागला. झोपडीच्या दारात पोचताच तो थबकला. त्याची लाल चेहऱ्यावर प्रकट झालेली काळी बुबळ माझ्यावर स्थिरावली. तिच नजर पेटत्या रिंगणावर टाकत तो आत निघून गेला. क्षणार्धात ते पेटत रिंगण विझलं, ज्या वेगानं ते पेटलं त्याच वेगानं. 

मला त्या बुबळांची भीती वाटली की ती ग्रहणात सूर्याला झाकोळणाऱ्या चंद्रासारखी आपल्याच कोण्या सग्यासोयऱ्याची प्रतिमा भासली हे माझं मलाच कळलं नाही. ती नजर नक्कीच माझ्या आयुष्यातल्या मला परिचित असणाऱ्या बऱ्याच ताऱ्यांपैकी एका ताऱ्याची लुकलुक असावी.                   

पत्राची मागची बाजू

पत्राची मागची बाजू

     "बैतोबानं कौल दिला बरं का. आन हो तीळ मळवटाचा न्हाय, त्यो जलमजातच हाय मला."
                                                                                                                 तान्या माने

रोष

रोष

        दत्तानं हातातलं पत्र खिशात घातलं. अरविंदा कुठंच दिसत नव्हता. त्यानं वाड्याच्या आजूबाजूच्या खोल्या चाचपल्या. माडी बघून आला. तेवढ्यात मागं परसाच्या बाजूला लांबून कोठून तरी खटखट आवाज येऊ लागला. तो धावत आवाजाच्या दिशेनं गेला. अरविंदा झाडाआड उभा होता. समोर काका कुदळीनं खणत होता. 

        इकडं ठो आवाज करत आगीचे भलेमोठे गोळे वाड्यावर पडू लागले. गोठ्यावर पडलेल्या गोळ्यांपेक्षा ते दसपटीनं मोठे होते. क्षणार्धात वाडा पेटला, अगदी चारी बाजूंनी. गावात हाहाकार उडाला. सगळे लोकं वाड्याकडं पळत येऊ लागले तरी गोळे पडतच राहीले. काही लोकं काकाकडं आली. त्याला सांगू लागली, समजावू लागली तरी काका खणतच राहीला. पेटलेल्या गोळ्यांचा रोष आणि आकार बघून त्यातल्या एकाही जणाची पुढं यायची धडगत झाली नाही. जणू ते बैतोबाचा कौल होऊन छळलेल्या सुखवास्तूंच्या अग्नीरुपानं बरसत होते. वाड्याच छत कोसळल्यावर गोळे येणं बंद झालं. लोकं जमून पाणी ओतायच्या आतच वाड्याचा पार चुराडा झाला. राख झाली. 

               गावाचा आप्पा आणि दत्ताचा काका दुसऱ्या कुरकुडीची फुलं शोधू लागला. पाणी शिंपडू लागला. रंग बघू लागला. पांढऱ्या फुलाच्या कुरकुड्या लाल झाल्या.

....दत्तानं खिशातलं पत्र बाहेर काढत अरविंदाच्या हातात ठेवलं. पत्राचा मागचा मजकूर बघून त्यानं दीर्घ श्वास घेतला.

          

अरविंदाचं पत्र

अरविंदाचं पत्र

"आभास सावली हा असतो खरा प्रकाश

जे सत्य भासती ते असती नितांत भास

हसतात सावलीला हा दोष आंधळ्यांचा

संपेल ना कधीही हा खेळ सावल्यांचा

हा खेळ सावल्यांचा"

आज सुरुवात नक्की कशानं करावी तेच सुचत नव्हतं. शेवटी खिडकीच्या डाव्या बाजूच्या देवळीतल्या तू आणलेल्या रेडिओनं मदत केली. सुधीर मोघेंचे शब्द वळीव पावसाच्या थेबांसारखे संगीतरुपाने भरभर अंगावर कोसळले. ते मनात आसुसलेल्या कोरड्या मातीच्या उष्ण कुशीत शिरत लेखणीतल्या शाईला वेग देऊ लागले. मग कागद हाती घेतला आणि शब्दरुपी शाईला अक्षररुपी वळण देऊन तो कागद पत्ररुपाने तुला सुपूर्द केला.
                कवी लेखकांना लाभलेल्या प्रतिभेच्या वरदानासमवेत अनुभवाची तपस्याच जास्त पूर्णत्व बहाल करते. आता हेच बघ ना मोघेंच्या कवितेतले 'सावलीला हसणारे आंधळे' आपण सारेच आहोत नाही का?
                तान्या मला आजही आठवतो. ती घटना मी तुला सांगितली असेल, जी मी स्वत: डोळ्यांनी पाहिली, कानाने ऐकलेल्यांची तर गणतीच करवत नाही. आपले आप्पा खरंच असे असतील? तान्याकडून त्याच्याच पदरचे पाच दहा पैसे उकळून काय सुख मिळाल असेल त्यांना? तो निघून गेल्यावर त्याच्या घराची झालेली वाताहत यांना उघड्या डोळ्यांनी कशी पेलवली? बायको तर आधीच गेलेली. तान्याची आई सजा वाणीण काल गेली. ती उलट्या काळजाची असली तरी तिलाही जीव होताच की. सात आठ वर्षं तळमळलेला तिचा जीव. किती शापांचं विष साठलं असेल त्या जीवात? तान्याचे पैसे घेऊनही यांच भागलं नाही, तो गेल्यावर यांनी 'तान्या पैसे न देता फरार झाला' अशी अफवा उठवत, म्हातारीवर कसलीतरी करणी केली. मग तिला वेडी ठरवून तान्याची ती जमिनही घशात घातली.
                 आता मधल्या आळीत त्याच्या पडलेल्या घरासमोरुन जाताना माझ मनं विषण्ण होतं. त्या निद्रीस्त वास्तूकडे पाहण्याची माझी हिंमतच होत नाही. वाटायला लागतं मी आजतागायत अशा सुखी वास्तू पायाखाली चिरडून वैभवाच्या पाटावर बसत त्यांच्याच वाट्याचे घास रिचवले. कोणीतरी हे रोखायला हवं. त्यांना त्यांच्याच शब्दात त्यांच्याच 'बैतोबाचा कौल' दाखवायला हवा.